Nekoliko osnovnih podataka o Ženskom pokretu u Jugoslaviji između dva rata
Neda Božinović
Još pre 1918. godine u svim zamljama postojale su ženske humanitarne, verske, prosvetarske i profesionalne organizacije, sa izrazitim podelama na verskoj nacionalnoj osnovi. Ukoliko su neke od tih organizacija i sadržavale poneku od feminističkih ideja, ona je ostajala u drugom planu ili je potpuno zanemarena.
Žene socijaldemokratkinje delovale su u radničkim partijama ili društvima i u sindikalnim organizacijama. Oni su u to vreme kako je to bila praksa u svim socijaldemokratskim partijama, zahteve za ravnopravnost žena podređivali zahtevima za oslobađanje radničke klase, polazeći od klasičnog shvatanja da će oslobođenje žena biti automatska posledica klasnog oslobođenja.
Uskoro po ujedinjenju socijaldemokratkinja iz Srbije i Hrvatske osnovale su aprila 1919, u okviru Socijalističke radničke partije (komunista) - SRPJ (k) / SEKRETARIJAT ŽENA SOCIJALISTA (KOMUNISTA). Prema Statutu Sekretarijata, on se smatra delom partijske celine i priznavao je program SRPJ (k) u kome je, pored ostalog, stajalo da se SRPJ (k) bori za jednaka prava svih, bez razlike pola i porekla, za pravnu i političku jednakost svih građana bez razlike pola kao i za aktivno i pasivno biračko pravo svih građana i građanki starijih od 20 godina. Međutim statut Sekretarijata isključuje izričito oslikavanje zasebnih ženskih organizacija, a sam Sekretarijat se smatra "tehničko - izvršnim odborom u agitaciji i organizaciji žena". Sekretarijat je do kraja 1920. godine razvio zapažen rad na organizovanju žena komunista u pojedinim mestima u okviru postojećih partijskih organizacija. Izdavao je svoj list "Jednakost".
Istovremeno kada je osnovan pomenuti Sekretarijat, u Beogradu je aprila 1919. godine, osnovano i feminističko, nestranačko udruženje DRUŠTVO ZA PROSVEĆIVANJE ŽENE I ZAŠTITU NJENIH PRAVA. U jesen iste godine takvo društvo osnovano je i u Sarajevu. Cilj tih udruženja bio je prosvećivanje i da se radi na ostvarivanju njihovih građanskih i političkih prava. Društvo izdaje svoj list "Ženski pokret".
U svim zemljama, ranije osnovana ženska društva obnavljala su svoj rad i na inicijativu svog Srpskog naroda ženskog saveza (osnovan još 1906.) održan je njihov prvi Kongres u Beogradu na kome je osnovan NARODNI ŽENSKI SAVEZ SRPKINJA, HRVATICA I SLOVENKI. Savez je okupio sva nacionalna, prosvetarska i humanistička društva, njih oko 200, na jednoj širokoj platformi koja je podrazumevala rad na razvijanju humanog, etičkog, kulturnog, feminističko - socijalnog i nacionalnog rada. Po svom centralističkom ustrojstvu i po metodama rada Savez je bio pobornik integralnog jugoslovenstva.
Savez se po osnivanju učlanio u Medjunarodni ženski Savez (ICW) u cijem je radu aktivno učestvovao i prilagodjavao se tadašnjim medjunarodnim feminističkim standardima, pa je i on 1922. utvrdio svoj detaljniji program rada. Program sledeće tačke: Rad na narodnom jedinstvu; rad na izjednačenju žene sa muškarcem u privatnom i javnom pravu, na zaštiti ženske radne snage s obzirom na njen prirodni poziv majke; ostvarenje principa za jednak rad, jednaka zvanja i jednake nagrade; rad na zaštiti dece i omladine, za jednako vaspitanje muške i ženske dece u školi i u kući; borba za jednak moral za žene i muškarce, kao i borbu protiv alkoholizma i prostitucije. Ovaj Savez je od 1929. godine delovao pod imenom JUGOSLOVENSKI ŽENSKI SAVEZ, a od 1936. godine izdaje svoj list "Glasnik Jugoslovenskog ženskog saveza".
Na drugom kongresu ovog Saveza 1920. izdvojile su se delegatkinje onih udruženja koje su imale feminističke programe ili su se u svom radu zalagale za ravnopravnost žena (oko 26 društava). One su u okviru Narodnog ženskog saveza osnovale feminističku sekciju i odredile njen načelni program za nekoliko narednih meseci. Program je obuhvatio tematske kurseve, predavanja i konferencije posvećene gradjanskom vaspitanju žene, zatim nedeljne zabave, čitanje književnih dela, kao i predavanje o higijeni žene i deteta.
Društvo za prosvećivanje žene proširilo je svoje zadatke i promenilo ime u ŽENSKI POKRET. Sa Splošnjim ženskim društvom iz Ljubljane i Udruženjem jugoslovenskih žena iz Zagreba, društvo je 1923. godine organizovalo skupštinu feminističkih društava u Ljubljani. Na toj skupštini osnovana je ALIJANSA ŽENSKIH DRUŠTAVA U DRŽAVI SHS, sa ciljem da se izbore za politicka prava žena, kako bi njihovim posredstvom reformama i promenama starih i donošenjem novih zakona uticala na promene običaja i na ostvarenje potpune jednakosti izmedju muškaraca i žena. Stoga Alijansa na prvo mesto stavlja borbu za pravo glasa, zatim priznanje poziva žene - majke i domaćice za produktivan poziv, za ekonomsku nezavisnost udate žene, za priznavanje jednakog roditeljskog starateljstva oca i majke nad decom, za osiguranje izdržavanja majke i deteta putem zakona, zatim za izmenu naslednog prava u korist žene, za opšte osiguranje majke, za bolju zaštitu ženske radne snage i za uvodjenje ženskih inspektora rada u preduzeća, za slobodno napredovanje u pozivima kojima se žene bave, kao i za slobodan pristup u politički život. Alijansa je aktivno saradjivala u Medjunarodnoj Alijansi za prava glasa žena (IAW).
I Društvo za prosvećivanje žena i Narodni ženski savez i Sekretarijat žena socijalistkinja (komunista) 1919. i 1920. godine održavale su razne konferencije, zborove i predavanja posvećene ravnopravnosti žena, a posebno pravu glasa, nastojeći da se u novi Ustav koji je bio u pripremi to pravo prizna ženama. Zborovi za žensko pravo glasa, veoma posećeni, održavani su u svim većim gradovima u Jugoslaviji i korišćeni su da se prikaže težak i neravnopravan položaj žena svih slojeva u kraljevini. Za vreme zasedanja Ustavotvorne skupštine održano je više protestnih zborova žena u više gradova. Sa protestnog zbora u Beogradu, kome su prisustvovale delegatkinje iz više gradova i svih krajeva Jugoslavije, podneta je Ustavotvornoj skupštini rezolucija, ali o njoj Skupština nije raspravljala.
Komunistickoj partiji zabranjen je rad 1921. godine, pa su žene iz Sekretarijata žena prešle na rad uglavnom u društvo za prosvećivanje žena, a mlađe nešto kasnije u UDRUŽENJE STUDENTKINJA BEOGRADSKOG UNIVERZITETA, koje je osnovano 1922. godine sa pravom rada samo na beogradskom univerzitetu. Cilj ovog društva bio je pružanje materijalne pomoći siromašnim studentkinjama, osnivanje doma za studentkinje, podsticanje na stručni rad, kao i rad na samoosvešćivanju studentkinja u cilju ostvarivanja ravnopravnosti. Feminističke organizacije osnivane su i dalje izmedju dva rata. Tako su organizacije Jugoslavije, Bugarske, Čehoslovačke, Poljske, Rumunije i Grčke, sledeći politiku svojih vlada, osnovale MALU ŽENSKU ANTANTU (1923). Program ove antante je feministički, a osnovana je radi razmene iskustva i zajedničkog nastupanja u borbi za mir u Internacionalnoj ligi za mir i slobodu.
ŽENSKU STRANKU osnovala je grupa mladih intelektualki 1927. godine, koje su bile nezadovoljne načinom rada i sporošću Ženskog saveza i Alijanse. Stranka je nastupila vrlo borbeno i za kratko vreme svoga postojanja održala je u Srbiji više dobro posećenih zborova za žensko pravo glasa. Upravo kada se stranka počela bolje organizovati, u Jugoslaviji je suspendovan Ustav i zavedena diktatura C. januara 1929. godine, pa je ova stranka kao i sve druge političke stranke morala da obustavi svoj rad, a kasnije ga nije ni obnovila.
Krajem 1927.godine osnovano je UDRUŽENJE UNIVERZITETSKI OBRAZOVANIH ŽENA, koje je imalo svoje sekcije u Beogradu, Sarajevu, Skoplju, Šapcu i Kragujevcu. Štitilo je profesionalne interese žena, zalagalo se za napredovanje žena u službi i tražilo promene u gradjanskom pravu. Izradile su vrednu "Bibliografiju ženskih pisaca u Jugoslaviji" (do 1936. godine). Od 1931. godine u Jugoslaviji deluje i posebna ženska organizacija LIGA ŽENA ZA MIR I SLOBODU. Član je medjunarodne lige za mir i slobodu. Diktatura je u medjuvremenu postepeno slabila, i pored svih represalija nije se mogla održati jer su otpori u mnogim delovima zemlje bili intenzivni i neprekidni. Ubistvo kralja Aleksandra Karadjordjevića u Marselju 1934. godine, ubrzalo je rad na obnovi političkih partija i pripreme za novi Parlament koji su održani 1935. godine. I Komunistička partija Jugoslavije, iako još uvek u ilegalstvu, unapredila je svoj rad. Sledeći politiku Narodnog fronta koji je sredinom tridesetih godina nastajao u nekim zemljama Evrope u otporu fašizmu i nacizmu, KPJ je u ženskom pitanju modifikovala svoje stavove.
Ostajući i dalje na pozicijama da je žensko pitanje klasno - ona se odrekla isključivosti u pogledu organizovanja ženskih programa i načina njihovog rada. Umesto rada sa ženama u okviru partijskih organizacija, KPJ upućuje svoje članice i simpatizerke, da osnivaju posebna ženske organizacije, da se uključuju u rad postojećih organizacija, gde god za to postoje uslovi osnivaju ženske sekcije, odbore, aktive i slične organe, koji bi se bavili sasvim konkretnim programima rada na prosvećivanju i kulturnom uzdizanju žena.
OMLADINSKA SEKCIJA ŽENSKOG POKRETA osnovana 1935. godine u okviru društva Ženski pokret bila je mesto gde su se okupljale studentkinje iz Udruženja studentkinja, mlade žene svih zanimanja, iz škola, kancelarija, fabrika, banaka, trgovina, iz raznih profesionalnih i sindikalnih organizacija i tu su one menjale svoja iskustva i dobijale podstrek za rad. Program Ženskog pokreta sa svojom naglašenom aktivnošću u borbi za ženska prava svih žena, bez obzira na rasu, veru, narodnost i politička shvatanja davao je dovoljno osnova da se žene okupe na platformi borbe protiv fašizma, pa je Omladinska sekcija postala mesto za okupljanje antifašistkinja.
U Hrvatskoj je na inicijativu KPJ u Zagrebu 1936. godine osnovano Društvo za prosvjećivanje žena koje je okupljalo žene svih slojeva. Slična društva osnivaju se i u drugim gradovima u Hrvatskoj. U Sloveniji je 1939. godine osnovan "Medjunarodni odbor slovenačkih ženskih društava" koji je koordinirao rad ženskih organizacija učlanjenih u Jugoslovenski ženski Savez ili "Ženski pokret" i drugih samostalnih ženskih organizacija, osim klerikalnih. Sve ove organizacije u Jugoslaviji delovale su na razne načine: predavanjima o položaju žena, izučavanjem pojedinih pitanja iz oblasti ekonomije, politike, istorije i sl. Organizovale su razne tečajeve i priredbe. One su s jedne strane povezane u ženski pokret i vrlo su intenzivno delovale na ostvarivanje programa ženske ravnopravnosti, a sa druge strane podsticale su žene da se u raznim društvenim grupacijama, stručnim profesionalnim, omladinskim, sindikalnim pa i u političkim partijama postavljaju svoje probleme u cilju da ih one prihvate kao svoje. Tako na pr. Samostalna demokratska stranka u okviru društva za prosvećivanje sela, "Seljačko kolo" - osnovala je "Žensku sekciju", koja je razvila zapažen rad u selima Hrvatske, Bosne i Hercegovine. Žene se osim toga angažuju u mnogobrojnim aktivnostima u pokretu protiv fašizma, kao i na pr. u akcijama za pomoć Španskom narodu, za pomoć pohapšenim antifašistima, u mirovnom i omladinskom pokretu, u predizbornim kampanjama, u čestim štrajkovima i demonstracijama. Na taj način one se povezuju u antifašistički pokret, pokret za slobodu i demokratiju i za nezavisnost zemlje. Grupa žena, opet pod uticajem KPJ pokreću nezavisne ženske listove. U Beogradu 1936. godine pokrenut list "Žena danas" (izlazila je do 1976.). U Zagrebu je 1938. godine pokrenut "Ženski svijet", "Naša žena" u Sloveniji 1940. godine (zamenila je feministički ženski list koji je ranije izlazio). Ovi listovi šireni su u svim krajevima Jugoslavije i odigrali su veliku ulogu u podizanju svesti žena, u razmeni iskustava, u obaveštavanju o svim političkim događajima u zemlji i svetu, kao i u uključivanju žena u društveno - politički život.
